Adwokatura nie ocali się sama, adw. Michał Synoradzki

Jako wpółautor ubiegłorocznego wniosku do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie nierównoprawnego statusu adwokatów i radców prawnych, bywam pytany przez kolegów adwokatów, czy długo jeszcze przyjdzie czekać na jego rozpoznanie. Niestety, do rozpatrzenia wniosku o kluczowym znaczeniu dla losów naszego środowiska nie dojdzie. Podobnie jak w kilkunastu poprzednich próbach, i tym razem Trybunał uznał, że Naczelnej Radzie Adwokackiej brak jest legitymacji wnioskowej.

Odmowę rozpoznania sprawy TK wydał  pod koniec ubiegłego roku, czyli już w trakcie własnych problemów z władzą ustawodawczą.[1] Sędziowie rozpoznający wstępnie wniosek nie dostrzegli wspólnego mianownika w ograniczaniu przez legislatywę władzy sądowniczej z jednej strony zaś w eliminowaniu wolnego zawodu prawniczego z drugiej. Szkoda, bowiem pozornie oderwane od siebie zdarzenia postrzegać można jako objawy tego samego procesu.

Nie naszą rolą nazywać ów proces po imieniu, a tym bardziej – kwestionować prawomocne orzeczenie TK. Wolno jednak z perspektywy doświadczenia, związanego z pracą nad wnioskiem oraz sposobem uzasadnienia przez TK odmowy jego rozpoznania ocenić obecne położenie adwokatury. Również przypominając okoliczności, które wymusiły jego złożenie. Ocena taka może ułatwiać odpowiedź na pytanie, co w istniejącej sytuacji można jeszcze uczynić dla zachowania istnienia zawodu, a na co już liczyć nie powinniśmy.

Próby naszego samodzielnego występowania w obronie racji adwokatury nie spotykają się  od dawna ze zrozumieniem szeroko rozumianych władz państwowych, a wynikać to może pośrednio z braku zrozumienia dla tych racji po stronie samych wyborców.[2] Miejmy na względzie, że istnieją obszary niezależne od założonej polityki wizerunkowej.

Przedmiotowy wniosek NRA dotyczył zbadania przez TK zgodności z konstytucją art. 6 oraz art. 8 ustawy z dnia 6.07.1982 r. o radcach prawnych w brzmieniu, nadanym przez nowelę o K.P.K z dnia 27.09.2013 r. Wbrew obiegowym opiniom medialnym, wniosek nie kontestował w pierwszym rzędzie konstytucyjności powierzonego nowelą radcom prawnym uprawnienia do obrony w sprawach karnych. Jego zarzutem głównym było usankcjonowanie łączenia przez radców prawnych atrybutów zawodu wolnego i zależnego właśnie w sprawach innych, niż karne. Czyli w olbrzymiej większości spraw. Zmiany w ustawie o radcach prawnych (w związku ze zmianami w KPK) stanowiły subtelny zabieg legislacyjny, słabo czytelny dla osób nie obeznanych, których uwaga skoncentrowana była wyłącznie na powierzeniu radcom prawa do obrony w sprawach o przestępstwa.[3]

Legalizację łączenia w zawodzie prawniczym formy wolnej z zależną uznaliśmy za dużo większe zagrożenie dla adwokatury, niż sam udział radców jako obrońców w procesie karnym. Praktyka w pełni potwierdziła taką ocenę. Przewidywane we wniosku zjawisko odchodzenia młodych adwokatów do zawodu radcowskiego stało się faktem.

Ustawodawca nadał nowelą do KPK pewnej grupie zawodowej przywileje innej grupy, nie obarczając jej odpowiadającymi im obowiązkami. Liczne koncesje, hojną ręką przekazane kosztem adwokatury zawodowi radcowskiemu przynajmniej od roku 2001 r. znalazły w treści znowelizowanego art. 8 ust. 6 ustawy o radcach swe ukoronowanie. Łączenie form wykonywania zawodu, określane dotąd przez samych radców jako „nie zabronione”, stało się odtąd w pełni dopuszczalne.

Skoro legislator dwa zawody podobne wyposaża w nierówne uprawnienia, uprzywilejowując jedną grupę a jednocześnie dyskryminując drugą, mamy do czynienia z naruszeniem konstytucyjnej zasady równości (Art. 32 ust.1 w związku z art. 2 Konstytucji R.P.). Przy czym grupą dyskryminowaną de facto nie są jedynie adwokaci, ale również ci radcowie prawni, którzy swój zawód wykonują jak adwokaci. W tym sensie wniosek do TK reprezentował interesy szerzej pojętego wolnego zawodu prawniczego. Zawodu, który funkcjonował w Europie zasadniczo nieprzerwanie od czasów rzymskich.

Choć następnie zasadniczą część noweli do KPK uchylono, pozostawiono w mocy przepisy, umożliwiające radcom prawnym łączenie form wykonywania zawodu. Należało się tego spodziewać. W ten sposób ostatecznie zalegalizowano w Polsce prawniczy zawód hybrydowy, który jednakże nie przyjął jeszcze swej postaci ostatecznej i docelowej. Bo to wcale nie koniec złych wieści dla adwokatury. Pamiętamy, że każdy kolejny transfer kompetencji adwokackich na rzecz radców prawnych  kwitowany był naszym pobożnym, pacyfistycznym życzeniem, że „więcej nam  przecież nie zabiorą”. Owszem, zabiorą – wszystko.

W gruncie rzeczy czekamy  teraz już tylko na pojawienie się postulatu umożliwienia radcom łączenia obron w sprawach karnych z wykonywaniem umowy o pracę. Istnieje od dawna unormowanie art. 24 par.1 Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia, dopuszczające taką możliwość.[4] Ale etap ten może też zostać pominięty i wtedy od razu dojdzie do zunifikowania obu zawodów pod hasłem „nowej adwokatury”. Szybciej, niż nam się wydaje.[5]  Pamiętną próbę takiego szturmu przeżyliśmy już na początku 2010 r. Tak, czy inaczej, na koniec zostanie radcom do przejęcia ostatni atrybut adwokatury: sama nazwa wolnego zawodu prawniczego oraz wszystko, co się z nią wiąże, czyli goodwill.[6] „Nowa adwokatura” będzie zapewne kontynuować sięganie po uprawnienia innych zawodów prawniczych, na przykład notariuszy. Łączenie kompetencji tych zawodów znajdzie przecież jakąś analogię, chociażby w okresie międzywojennym. Niewykluczone, że na jej celowniku znajdą się w końcu nawet komornicy.

To wszystko przed nami, ale qui bono? Czy zniknięcie wolnego zawodu prawniczego służy jakiemukolwiek dobru społecznemu czy państwowemu? Otóż powstanie minimalnie 60 tysięczna grupa zawodowa o niedookreślonych cechach, interesach, etosie, działająca pod mylącą nazwą. Ostatecznie spauperyzowana prawnicza magma, łatwa do atomizacji, przekupstwa, pozbawiona źródeł, niezdolna do samostanowienia. Nie mówiąc o zdolności do efektywnego oporu prawnego wobec władzy w obronie praw obywatela, czyli realizacji głównego zadania adwokatury. Planiści radcowscy, w pogoni za mirażem „nowej adwokatury” nie dbają, że to, co nazwą „adwokaturą”, adwokaturą z pewnością nie będzie. I to niezależnie od etosu czy pochodzenia obu środowisk, czyli dyskursu, którego szczególnie nie lubią.

Konkluzje, jakie wypływają ze sposobu potraktowania wniosku adwokatury do Trybunału są dość odległe od optymistycznej oceny sytuacji, zamieszczonej niedawno na łamach „Palestry”.[7]

Nie jest to wcale dobry czas na eksponowanie postawy samozadowolenia. Realnym problemem adwokatury jest dziś nie zaspokojenie „potrzeby odzyskania pozycji dominującej wśród zawodów prawniczych”, ale zwyczajne przetrwanie zawirowania najgorszego od półwiecza.[8] Pycha poprzedza klęskę, a niczym nie nieuzasadniona pycha poprzedza klęskę totalną.[9]

Nec temere nec timide” (ani zuchwale ani bojaźliwie) – stara, pełna mądrości dewiza miasta Gdańska zdaje się wyznaczać ścieżkę właściwego postępowania polskiej adwokaturze dzisiaj. Należy wystrzegać się w takim samym stopniu nieuprawnionej pewności siebie, co i defetyzmu. I tak, jak głoszony postulat „apolityczności” adwokatury zaliczyć można do postępowania, nacechowanego nadmierną zachowawczością, tak pospieszną zgodę na postulaty populistyczne można określić mianem defetyzmu. Do tych ostatnich zaliczyć należy chęć wprowadzenia w życie wyników  ubiegłorocznej „ankiety strategicznej”, przeprowadzonej wśród ogólnopolskiej reprezentacji adwokatów.

Nie ma chyba w naszej aktualnej sytuacji bardziej bezprzedmiotowego postulatu, niż ów dotyczący „apolityczności” środowiska. Adwokatura w okresie ostatniego ćwierćwiecza była zapewne najbierniejszym politycznie zawodem prawniczym. Zaś ci członkowie palestry, którym przyszło odegrać jakąś rolę w życiu politycznym, tak gorliwie sobie postulowaną zasadę przyswoili, że niczego dla obrony adwokatury nie uczynili. Są podstawy dla przypuszczenia, że właśnie gremialnemu odwróceniu się środowiska od polityki zawdzięczamy brak liczenia się z naszym głosem tzw. klasy politycznej. W tym samym czasie lobby radcowskie swojej szansy nie zmarnowało.

Jest powiedzenie: „jeśli nie pójdziesz do polityki, polityka przyjdzie do ciebie”. I oto polityka przyszła już nie tylko do nas, ale i po nas. Czy apolityczna (czytaj: „pacyfistyczna”) postawa może adwokaturę ocalić? Liczne przykłady historyczne dowodzą, że bierność wcale nie prowadzi do ocalenia. Przeciwnie: adwokatura powinna się w politykę właśnie teraz dużo mocniej zaangażować. Czymże innym, jak nie akcentowaniem postawy politycznej była działalność A. Steinsbergowej oraz innych adwokatów, których dziś cenimy tak wysoko? Od adwokata nikt wcale nie oczekuje bezstronności typu naukowego lub sędziowskiego. Oczekuje się od nas wyrazistego głosu opiniotwórczego a zarazem państwotwórczego. Praktyczna bezcelowość postawy apolitycznej – to gorzka lekcja, jakiej udzielił nam Trybunał.

Wyraźną pokusę w obliczu nadchodzącego Zjazdu Adwokatury budzi dopuszczenie możliwości łączenia form wykonywania zawodu, czyli modelu hybrydowego. Wspomniana ankieta przyniosła informację, że większość młodych adwokatów pragnie jego przyjęcia.  Wniosek o dążeniu ludzi do zwiększenia dochodów jest oczywisty a priori, bez przeprowadzania ankiety ogólnopolskiej. Jeśli jednak ankiecie nadać rangę swego rodzaju „referendum”, którego wyniki pozwolą uzyskać lepszy wynik wyborczy, należy przywołać w pamięci efekty ostatniego referendum brytyjskiego. Ideał polityka, to mąż stanu realizujący wizję, nie zaś przejściowe emocje chwiejnej „większości”. Za doraźnym poklaskiem „większości” podążają przywódcy „z plastiku”, których prawdziwy wysyp obserwujemy we współczesnym świecie. A to nie prowadzi do niczego dobrego.

Nie organizuje się referendów ani w sprawie idei, ani wówczas, gdy negatywny wynik referendum jest z góry przesądzony. Przeprowadzona ankieta środowiskowa nie uprawnia do traktowania jej w ten sposób. Rzeczywiste referendum powinno być ogłoszone, a przeprowadzić je można w odpowiednio zdefiniowanej kwestii. Wspomnianą ankietę należy tymczasem potraktować tak, jak medycy wykorzystują badania przesiewowe.

Przyjęcie modelu hybrydowego oznaczać będzie utratę przez adwokaturę swojej istoty (czy też, jak ktoś trafnie powiedział: „duszy”). Ale jego akceptacja adwokatury wcale nie ocali.[10] Będzie podjęciem samobójczego dyskursu, narzuconego najzupełniej celowo przez radcowskich strategów. Zmusi do teoretycznego rozważania rezygnacji z ostatniej wyraźnej różnicy pomiędzy oboma zawodami. To zaś odebrane zostanie jako sygnał do rozpoczęcia natychmiastowej operacji legislacyjnej wcielenia adwokatury do tzw. nowej adwokatury. Ten, kto omawiany postulat zaakceptuje w swoim planie wyborczym, wystąpi przeciw interesom wolnego zawodu prawniczego oraz wbrew instynktowi samozachowawczemu środowiska. W obecnym interesie adwokatury leży akcentowanie różnic, nie zaś podobieństw do modelu hybrydowego  radców prawnych.

Młodzi i nieprzypadkowi ludzie, wykonujący wymarzony zawód adwokata w trudnej sytuacji materialnej pojmują, że wszystko ma swoją cenę. Ceną wykonywania zawodu adwokata jest ryzyko a nagrodą – niezależność. Tak, jak nie można ciastka zachować i je zarazem zjeść, tak nie można być prawdziwym adwokatem i dorabiać jako prawnik na etacie.[11] Ale jest już możliwość wyboru. Kto ceni sobie bezpieczeństwo wyżej nad status adwokacki, ma prawo wyboru zawodu hybrydowego. Są jednak tacy, którzy chcieliby  nazywać się adwokatami ale wykonywać zawód hybrydowy. Zwolenników tak rozumianej „nowoczesności” przestrzec jednak należy, że społeczna ranga „adwokatury hybrydowej” spadnie natychmiast, a oni sami konkurować będą potem na jeszcze trudniejszym rynku właściwym.

Podobnie krytycznie traktować należy pomysły uzdrowienia sytuacji środowiska poprzez umożliwienie adwokatom zasiadania w zarządach spółek handlowych, czy też przyzwolenia na reklamowanie swoich usług. Gdyby to było jakiekolwiek remedium, dyskusja byłaby konieczna. Jakiej liczbie młodych adwokatów byt poprawią te nowe, iluzoryczne możliwości? Pytanie jest retoryczne. Korzyści odniesie jedynie niewielka grupa, której to zresztą niepotrzebne dla zawodowego przetrwania. A przyzwolenie dla obu „reform” będzie odebrane jednoznacznie: jako kolejny krok ku konwergencji ze środowiskiem radców prawnych. Powtórzmy: adwokatura ma szanse na przetrwanie jedynie poprzez akcentowanie różnic swojego statusu, nie zaś drogą ich niwelowania. Środowiskowy populizm wyborczy zaprowadzi adwokaturę  na manowce.

Powinniśmy rzeczywiście od organizacji radców prawnych uczyć się skuteczności działania w obronie własnych interesów. A główny wniosek stamtąd płynący to silniejsze, niż dotąd, konsekwentne i uporczywe tworzenie wsparcia dla wolnego zawodu prawniczego w kręgach legislatywy. To lekcja udzielona nam mimochodem przez TK.[12]

Miejmy w pamięci, że działać w na rzecz adwokatury w tej sprawie może jeszcze całkiem szeroki krąg podmiotów.[13] Wysiłki naszych reprezentantów winny iść w kierunku przekonywania, że wniosek ten ma sens ogólnospołeczny. Bo to prawda.

Adwokatura winna całkowicie zmienić swoją pasywną postawę w prawniczych organizacjach   międzynarodowych (np. CCBE), które prawdopodobnie nie zdają sobie sprawy z rzeczywistej sytuacji wolnego zawodu prawniczego w Polsce. Nie znają jej, gdyż polskich prawników („adwokatów”) reprezentują tam pod naszą nazwą prawie wyłącznie zaangażowani w interesy swego samorządu radcowie prawni.

Wreszcie solidnego wysiłku prawniczego wymaga dokładna analiza, czy instytucjonalne różnice między zawodami podobnymi, wprowadzone w Polsce w roku 2015 nie naruszają dyrektyw unijnych dotyczących uczciwej konkurencji a jeśli tak, czy nie nadają się do przedłożenia ich do zbadania przez Komisję Europejską.

Deregulacja oraz gwałtowne przemiany, jakie po niej nastąpiły, a które w równym stopniu wymykają się spod kontroli obu samorządów dają nadzieję na zauważenie wspólnoty podstawowych interesów polskich środowisk prawniczych.

Pra-przyczyna konfliktu radcowsko-adwokackiego należy do historii i nie musi z koniecznością wpływać na atmosferę kontaktów.

Udział w nowej, hybrydowej „adwokaturze” w istocie nie będzie nobilitować żadnego ze środowisk i nikomu nie doda siły przebicia wobec władzy państwowej. Przeciwnie, taka sztuczna zbiorowość będzie przez polityków w dwójnasób lekceważona. Nie będzie nawet związkiem zawodowym, z którym władza nieco się liczy. Jej powstanie nie będzie też wyrazem postępu, analogicznego do naturalnych procesów, występującymi współcześnie w Europie. Tak, jak postępu nie przyniosła wymuszona i nieprzemyślana deregulacja obu zawodów. Wiemy już dokładnie, że politycy, powodowani wyłącznie doraźnym interesem politycznym, narobili społecznej szkody. Wygranym po przeprowadzeniu populistycznej reformy nie jest  ani młody prawnik, ani przeciętny obywatel (jak zapowiadano), lecz wyłącznie biznes, który w podarunku od polityków otrzymał wymagającą wysokich kwalifikacji usługę za pół darmo.

Agresywna konkurencja dotychczasowymi metodami jest w istocie grą o sumie zerowej. Degraduje rolę wszystkich zawodów prawniczych, kształtujących kulturę prawną w Polsce i przykłada się do demolowania państwa. Konstruktywny dialog między środowiskami leży w interesie ogólnospołecznym, dalece wykraczającym poza ich ambicjonalną walkę aż do całkowitej destrukcji.

Adwokat dr Michał Synoradzki

 

[1] Zgodnie z art. 191 ust. 1 pkt. 4 Konstytucji R.P. ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych są upoważnione do inicjowania abstrakcyjnej kontroli zgodności aktu normatywnego z aktem normatywnym wyższego rzędu. W świetle orzecznictwa T.K. za organizację zawodową, o której wyżej mowa, może być uznana Naczelna Rada Adwokacka. Dopuszczalny zakres wnioskowanej kontroli, zgodnie z tzw. legitymacją szczególną, dotyczyć winien spraw, objętych zakresem działania adwokatury.

[2] Brak tu miejsca na analizę paradoksalnej sprzeczności interesów tzw. klasy politycznej z państwotwórczymi z natury rzeczy środowiskami prawniczymi, które owa „klasa” określa złośliwie mianem „korporacji”. Miejsca też tu nie ma na wyłuszczanie poglądu, że tak często powoływana zasada „subsydiaryzmu” (pomocniczości) oznacza nie więcej, niż zakaz ingerencji państwowej w obszary prawidłowo  zagospodarowane przez dobrowolne związki samych obywateli.

[3] Analiza historyczna zmian legislacyjnych w artykule 6 i 8 ustawy o radcach prawnych dowodzi, że większość z tych zmian była planowana subtelnie, długofalowo i ruchem konia szachowego. Niestety, ich istota i dalsze konsekwencje nie były przez adwokaturę uważnie monitorowane i odpowiednio nagłaśniane.

[4] Uprawnienie do obrony w sprawach wykroczeniowych radcom prawnym udzielono w czasie, gdy wykluczali możliwość obsługi osób fizycznych inaczej, niż działając na zasadzie zawodu wolnego. Argument ten został mocno podkreślony we wniosku do T.K.

[5] Nie są to obawy bezpodstawne. Dowodem na to niedawna interpelacja posła W. Budy, radcy prawnego z Łodzi do Ministra Sprawiedliwości w sprawie utrzymywania odrębności samorządów prawniczych z uwagi na „brak sensu” takiego rozwiązania. Jego ocenę taką podzielił M. Warchoł, wiceminister Sprawiedliwości. (A. Łukaszewicz, Prawnicze samorządy chcą działać osobno, Rzeczpospolita z dnia 22.07.2016)

[6] Z wyłączności na korzystanie z kurtuazyjnego, zwyczajowo należnego adwokatowi tytułu „mecenasa” zrezygnowaliśmy dobrowolnie, po koleżeńsku i zupełnie niepotrzebnie już dużo wcześniej.

[7] J. Kuklewicz, M. Imiołek, Adwokatura wobec zmian, „Palestra” nr 6/2016, s. 103-109

[8] A dokładnie myśl ujmując, od lat 60 ubiegłego wieku.

[9] Przywoływana  w tekście „tęsknota za faktyczną dominacją adwokatów w środowisku prawników” przypomina postulat „Polski od morza do morza”, głoszony na koniec sierpnia 1939 r. W tak określonym celu działania uderza brak należytej pokory.

[10] Przypomnijmy sobie tragicznie nieskuteczne obietnice natychmiastowych koncesji społecznych, czynione przez polityków  P.O. krótko przed wyborami 2015 r.

[11] Nie oznacza to zakazu wykonywania usług w ramach stałego stosunku zlecenia. Możliwa a nawet potrzebna jest też dyskusja na temat umożliwienia adwokatom  zawierania umowy o pracę z innymi kancelariami adwokackimi (zgodnie z modelem francuskim)

[12] Nasz dobrze uzasadniony wniosek to Trybunału przepadł, ponieważ w ogóle nie dopuszczono nas do sporu argumentacyjnego. Idąc dokładnym tropem rozumowania Trybunału, podmiotem wyłącznie legitymowanym do wniesienia wniosku dotyczącego uprzywilejowanej pozycji radców prawnych w ramach kompetencji szczególnej był  ich własny samorząd zawodowy.

[13] Z wnioskiem do T.K. w interesie wolnego zawodu prawniczego zgodnie z art. 191 ust. 1 Konstytucji R.P. mogą wystąpić: Prezydent R.P., Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.