Długa Droga do Konwencji Praw Dziecka, Kinga Durczak

20 listopada 1989, po jedenastu latach od złożnienia przez polskiego ambasadora przy ONZ Eugeniusza Wyznera, listu będąego zaczątkiem prac nad Konwencją Praw Dziecka została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych. Polska nie tylko zainspirowała prace nad tym aktem prawnym pomna tragicznych wydarzeń przeszłości, ale jej przedstawiciel profesor Adam łopatka stanął na czele Grupy Roboczej, której praca doprowadziła do uchwalenia aktu, który bywa nazywany „ światową konstytucją praw dziecka”[1]

Janusz Korczak, którego obecny Rzecznik Praw Dziecka Marek Michalak w jednym z odczytów nazwał pierwszym niekonstytucyjnym rzecznikiem praw dziecka[2], pisał „Wzywam o magna charta libertatis, o prawa dziecka. Może ich jest więcej, ja odszukałem trzy zasadnicze:

1. Prawo dziecka do śmierci.
2. Prawo dziecka do dnia dzisiejszego.
3. Prawo dziecka, by było tym czym jest.

[…] niespornym jest prawo [ dziecka] do wypowiadania swych myśli, czynnego udziału w naszych z nim rozważaniach i wyrokach. Gdy dorośniemy do szacunku i ufności, gdy samo zaufa i powie, co jest jego prawem- mniej będzie zagadek i błędów.”[3], „Nie ma dzieci – są ludzie; ale o innej skali pojęć, innym sposobie doświadczenia, innych popędach, innej grze uczuć.”[4].    

Narodziny współczesnego systemu ochrony podstawowych praw człowieka należy upatrywać w dramatycznych wydarzeniach XX wieku, związanych z tragicznymi doświadczeniami pierwszej a w szczególności drugiej wojny światowej. Gwałt zadany rudymentarnym prawom i wolnościom człowieka przez reżim hitlerowski, na skalę dotąd nieznaną, unaocznił radykalną potrzebę uregulowania tych kwestii. Potrzebne było prawo, które da światu „ po Auschwitz” stabilną podstawę pozycji człowieka – jego praw i wolności i skuteczny system ich obrony przed wszelkimi na nie zakusami.

Wojny nie oszczędzały także dzieci, wystarczy spojrzeć ile par małych bucików, odnajdujemy wśród stosu butów w Auschwitz i przypomnieć sobię drogę do Treblinki dzieci z sierocińca razem z Januszem Korczakiem, wielkim obrońcą praw dziecka. Pamiętać należy, że dzieci zawsze są najbardziej bezbronne, nie są w stanie same upomnieć się o swoje prawa. Potrzebują zatem szczególnej ochrony i troski. Opartej na systemie ochrony ich praw jako wywodzących swe źródło z przyrodzonej i niezbywalnej godności każdego człowieka, a zatem i dziecka, nie zaś na postrzeganiu dzieci tylko i wyłącznie w kategorii ofiary. Takie stanowisko formułuje Komitet Praw Dziecka w Komentarzu ogólnym nr 13 (2011) Prawo dziecka do wolności od wszelkich form przemocy stwierdzając: „(…) podejście do opieki nad dzieckiem oraz jego ochrony oparte na prawach dziecka wymaga zmiany paradygmatu w kierunku respektowania i promowania godności ludzkiej oraz fizycznej i psychicznej integralności dziecka, jako istoty posiadającej prawa, a nie postrzegania go w kategoriach przede wszystkim ››ofiary‹‹ „

Nowe spojrzenie na dziecko jakie pojawia się pod koniec XIX wieku, łączy się z nowymi prądami w pedagogice reprezentowanymi np. przez Marię Montessori, z przemianami społecznymi i ekonomicznymi jakie zachodzą w indstrialnym świecie, w którym położenie dziecka jest straszne. Dzieci na codzień spotykają się z okrucieństwem, porzuceniem, bezdomnością, wyzyskiem wszelkiego rodzaju w stosunkach pracy jak i w stosunkach społecznych, czy też przestępczych procedarach, co powoduje wszechobecną demoralizację. Literatura tego okresu jak i początku XX wieku dość intensywnie maluje tragizm losu dziecka. W takim właśnie stanie rzeczy powstają pierwsze inicjatywy, najczęściej o charakterze filantropijnym mające za cel chronić dzieci. „Sformułowano wówczas pojęcie ››ochrona dzieciństwa‹‹, rozumiane jako działanie państwa i podmiotów publicznych na rzecz zapewnienia dziecku warunków rozwoju poprzez właściwą opiekę i wychowanie”[5]

W tym czasie odbywają się trzy znaczące dla opieki nad dzieckiem wydarzenia: w 1883 roku w Paryżu – Kongres Międzynarodowej Opieki nad Dziećmi Opuszczonymi i Bezdomnymi, w 1890 w Berlinie- Kongres Kryminologów oraz ponownie w Paryżu w 1911 roku – Międzynarodowy Kongres w Sprawie Sądów dla Nieletnich[6].

Przełomowa dla ochrony praw dziecka staje się jednak inicjatywa szwajcarska – E. Goettenshein i F. Zuercher zgłoszona w trakcie I Międzynarodowego Kongresu Opieki nad Dzieckiem odbywającego się w roku 1913 roku. Była to próba powołania Stowarzyszenia Opieki nad Dzieckiem – które byłoby pierwszą międzynarodową organizacją zajmującą się wszechstronną ochroną dziecka. Niestety napięta sytuacja międzynarodowa, jaka towarzyszyła Kongresowi, doprowadziła do wybuchu Wielkiej Wojny, tym samym odkładając w czasie realizację inicjatywy. Dochodzi do niej w roku 1922 poprzez powołanie Międzynarodowego Stowarzyszenia Opieki nad Dzieckiem.[7] Stowarzyszenie przyjmuje pojęcie „ochrony dziecka”, pod którym rozumie następujące działania: „poprawę sytuacji społecznej, moralnej i materialnej, pomoc dziecku w rodzinie, zabezpieczenie przed ujemnym wpływem niewłaściwych środowisk wychowawczych, opiekę nad dziećmi osieroconymi i bezdomnymi oraz walkę ze wszelakimi przejawami nieprawidłowości w rozwoju dzieci[8]”.

Ochronę dziecka zaczęła realizować także w zakresie swojej działalności Międzynarodowa Organizacja Pracy. W Konwencji nr 5 z 1919 roku, Konwencji nr 7 z 1920 roku oraz Konwencji nr 10 z 1921 roku określiła minimalny wiek dopuszczalności zatrudnienia dzieci w zakresie pracy przymusowej, marynarki czy też rolnictwa. [9] W roku 1919 powstają organizacje ochrony dzieci w Szwecji- Radda Barnen, w Anglii – Save the Children które istnieją do dziś dnia[10]. W roku 1921 w Genewie powstaje UISE, to dzięki jego staraniom 13 lutego 1923 roku zostaje przyjęta przez Radę Generalną Międzynarodowego Związku Pomocy Dzieciom, a następnie inkorporowana przez Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów w dniu 16 listopada 1924 roku – Deklaracja Praw Dziecka zwana Deklaracją Genewską. Jest to pierwszy dokument w którym zostają określone prawa dziecka. Deklaracja Genewska ujmuje je następująco: „Niniejszą Deklarację, nazwaną Deklaracją Genewską, mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uznają, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co posiada najlepszego i stwierdzają, że ciążą na nich, bez względu na rasę, narodowość i wyznanie, następujące obowiązki:

1. Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego i duchowego.
2. Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore powinno być pielęgnowane, dziecko wykolejone wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone – wzięte w opiekę i wspomagane.
3. Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski.
4. Dziecko powinno być przygotowane do zarobkowania na życie i zabezpieczone przed wszelkim wyzyskiem.
5. Dziecko winno być wychowane w wierze, że jego najlepsze cechy powinny być oddane na usługi współbraci.”[11]

Deklaracja Genewska nie miała mocy wiążącej jednak ustanowiła kierunek i standardy w jakim winna zmierzać międzynarodowa regulacja mająca na celu ochronę praw dzieci.

Po 1945 roku dochodzi do zjednoczenia wielu międzynarodowych oraganizacji opiekuńczych zajmujących się ochroną dzieci. W wyniku tych działań dzięki inicjatywie Ludwika Rejchmana zostaje powołany do życia 11 listopada 1946 roku UNICEF. Początkowo była to organizacj działająca doraźnie, w celu pomocy dzieciom, które ucierpiały w wyniku II Wojny Światowej. Jednak 6 października 1953 roku, decyzją Zgromadzenia Ogólnego ONZ UNICEF przestał być organizacją doraźną i uzyskał stały status.[12] Widzimy zatem, że system ochrony praw dziecka rodził się w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych w znacznej części z inicjatywy Polaków. [13]

Prawa dziecka znajdują oparcie w Karcie Narodów Zjednoczonych z 1945r. jako źródle wszelkich dokumetów dotyczących praw człowieka. W uchwalonej 10 grudnia 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w art. 25 §2 zapisano, iż „Matka i dziecko mają prawo do specjalnej opieki i pomocy. Wszystkie dzieci, zarówno małżeńskie jak i pozamałżeńskie, korzystają z jednakowej ochrony społecznej.”[14] Był to ważny krok w zakresie przeciwdziałaniu dyskryminacji dzieci jak i stwierdzeniu potrzeb ich ochrony, mimo swego lakonicznego brzmienia. W tym samym roku Deklaracja Praw Dziecka zostaje uzupełniona i rozszerzona przez Międzynarodowy Związek Pomocy Dzieciom i nazwana Kartą Praw Dziecka, stanowiąc: „Niniejszą Deklarację Praw Dziecka, nazwaną Deklaracją Genewską, mężczyźni i kobiety wszystkich narodowości uważają, że ludzkość powinna dać dziecku wszystko, co ma najlepszego, i stwierdzają, że ciążą na nich następujące obowiązki:

• Dziecku powinna być zapewniona ochrona, bez względu na jego rasę, narodowość i wyznanie.
• Dziecku powinna być zapewniona pomoc przy zachowaniu integralności rodziny.
• Dziecku powinno się dać możność normalnego rozwoju fizycznego, moralnego i umysłowego.
• Dziecko głodne powinno być nakarmione, dziecko chore – pielęgnowane, dziecko upośledzone powinno otrzymać pomoc, dziecko wykolejone powinno być wrócone na właściwą drogę, sierota i dziecko opuszczone powinny być wzięte w opiekę i wspomagane.
• Dziecko powinno w najszerszym zakresie korzystać ze świadczeń profilaktyki i zabezpieczenia społecznego, dziecko powinno być przysposobione do rozpoczęcia we właściwym czasie zarobkowania na życie; dziecko powinno być zabezpieczone przed wszelkim wyzyskiem.
• Dziecko powinno być wychowywane w wierze, że jego najlepsze cechy mogą być oddane na usługi współbraci.
• Dziecko powinno przed innymi otrzymać pomoc w czasie klęski.”[15]

20 listopada 1959 roku w nawiązaniu do Karty Narodów Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz do Deklaracji Genewskiej z 1924 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ, odnosząc się do konieczności zapewnienia dziecku jako człowiekowi poszanowania godności i innych jego praw, gdyż „ludzkość powinna dać dziecku to, co ma najlepszego”,[16] uchwaliło Deklarację Praw Dziecka. ONZ w ramach Deklaracji ustanowiło następujące dziesięć zasad w odniesieniu do praw dziecka:”

• Zasada 1 Dziecko korzysta ze wszystkich praw wymienionych w niniejszej Deklaracji. Prawa te rozciągają się na wszystkie dzieci, bez żadnego wyjątku i bez żadnej różnicy albo dyskryminacji z powodu rasy, koloru, płci, języka, wyznania, poglądów politycznych lub innych, narodowości lub pochodzenia społecznego, majątku, urodzenia lub jakiegokolwiek innego powodu, przy czym zasadę tę stosuje się zarówno do dziecka, jak i do jego rodziny.
• Zasada 2 Dziecko korzysta ze szczególnej ochrony, a ustawodawstwo i inne środki stworzą mu wszelkie możliwości i ułatwienia dla zdrowego i normalnego rozwoju fi- zycznego, umysłowego, moralnego, duchowego i społecznego, w warunkach wolności i godności. Wydawane w tym celu ustawy powinny mieć na względzie przede wszystkim dobro dziecka.
• Zasada 3 Z chwilą przyjścia na świat dziecko ma prawo do nazwiska i obywatelstwa.
• Zasada 4 Dziecko korzysta z dobrodziejstw ubezpieczeń społecznych. Jest ono uprawnione do tego, by zdrowo rosło i rozwijało się; w tym celu należy zapewnić szczególną ochronę zarówno dziecku, jak i matce, łącznie z odpowiednią opieką, tak przed urodzeniem, jak i po urodzeniu. Dziecko ma prawo do odpowiedniego wyżywienia i mieszkania, rozrywek i opieki lekarskiej.
• Zasada 5 Dziecko upośledzone pod względem fizycznym, umysłowym lub społecznym należy traktować, wychowywać i otaczać szczególną opieką, z uwzględnieniem jego stanu zdrowia i warunków życiowych.
• Zasada 6 Do harmonijnego rozwoju swej osobowości dziecko potrzebuje miłości i zrozumienia. W miarę możności powinno ono rosnąć pod ochroną i odpowiedzialnością rodziców, a w każdym razie w atmosferze życzliwości oraz bezpieczeństwa moralnego i materialnego; w pierwszych latach życia nie wolno dziecka oddzielać od matki, chyba że chodzi o wypadki wyjątkowe. Społeczeństwo i władze państwowe powinny otaczać szczególną opieką dzieci nie mające rodziny albo nie mające dostatecznych środków na utrzymanie. Zaleca się udzielanie pomocy finansowej, państwowej lub innej wielodzietnym rodzinom na utrzymanie dzieci.
• Zasada 7 Dziecko ma prawo do nauki; nauka ta jest bezpłatna i obowiązkowa, przynajmniej w zakresie szkoły podstawowej. Dziecko powinno otrzymać takie wychowanie, które podnosi jego kulturę ogólną i umożliwia mu, w warunkach równych szans, rozwinięcie swych zdolności, wyrobienie zdrowego rozsądku oraz poczucia odpowiedzialności moralnej i społecznej, a także stania się pożyteczną jednostką społeczeństwa. Osoby odpowiedzialne za wychowanie dziecka i kierowanie nim powinny mieć na względzie jego dobro; odpowiedzialność ta spada przede wszystkim na rodziców. Dziecku należy dać wszelkie możliwości zabaw i rozrywek, które powinny zmierzać do tych samych celów co nauka; społeczeństwo i władze państwowe powinny ułatwić korzystanie z tego prawa.
• Zasada 8 Dziecko powinno zawsze mieć pierwszeństwo do ochrony i pomocy.
• Zasada 9 Dziecko należy chronić przed wszelkiego rodzaju zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem. Nie powinno ono być przedmiotem handlu w żadnej formie. Dziecka nie wolno przyjmować do pracy zarobkowej przed osiągnięciem odpowiedniego minimalnego wieku. Dziecka nie wolno w żadnym razie zmuszać ani upoważniać do wykonywania jakiegokolwiek zawodu lub pełnienia czynności, które by wpływały szkodliwie na jego zdrowie lub wychowanie albo hamowały jego rozwój fi zyczny, umysłowy lub moralny.
• Zasada 10 Dziecko należy chronić przed praktykami, jakie mogą prowadzić do rasowej, religijnej lub wszelkiej innej dyskryminacji. Należy je wychowywać w duchu zrozumienia innych, tolerancji, przyjaźni między narodami, pokoju i powszechnego braterstwa. Należy wpajać w nie przekonanie, że powinno poświęcić swoją energię i swoje uzdolnienia dla dobra bliźnich.”[17]

Zawarte w Deklaracji zasady obarczone były niestety tą samą wadą jak poprzednie deklaracje, nie miały bowiem mocy wiążacej, stanowiły jednak jasne, powszechne i precyzyjne unaocznienie, iż prawa przynależne człowiekowi, przynależne są w takim samym stopniu dziecku. Godność dziecka jest takim samym źródłem jego praw i wolności jakim godność człowieka dorosłego jest źródłem dla jego praw i wolności. Deklaracja choć nie miała mocy wiążącej, stała się milowym krokiem na drodze do uchwalenia Konwencji Praw Dziecka w 1989 roku.

Kinga Durczak, redakcja PA

 

[1] Por. Konwencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień, red. S.L. Stadniczeńko, Warszawa 2015, s. 9

[2] Nie ma dzieci są ludzie.Janusz Korczak pierwszym niekonstytucyjnym rzecznikiem dziecka, wystąpienie Rzecznika Praw Dziecka Marka Michalaka podczas seminarium poświęconego Januszowi Korczakowi, Tirana 14-15 czerwca 2012 roku.

[3] J. Korczak, Dzieła, Tom 7: Jak Kochać dziecko. Dziecko w rodzinie, Warszawa 1993

[4] J. Korczak, Dzieła, Tom 7: Jak Kochać dziecko. Internat, Warszawa 1993

[5] J. Szymańczak, Prawny zakaz fizycznego karania dzieci, Infos, nr 6(53), 19 marca 2009 r., s.1

[6]Od Deklaracji Genewskiej do Konwencji o Prawach Dziecka (rys historyczny) https://brpd.gov.pl/sites/default/files/rpd_stare/uploadfiles/04str_20_lat_kopd_historia.pdf

[7] Od Deklaracji Genewskiej do Konwencji o Prawach Dziecka (rys historyczny) https://brpd.gov.pl/sites/default/files/rpd_stare/uploadfiles/04str_20_lat_kopd_historia.pdf

[8] Cytat za: Od Deklaracji Genewskiej do Konwencji o Prawach Dziecka (rys historyczny) https://brpd.gov.pl/sites/default/files/rpd_stare/uploadfiles/04str_20_lat_kopd_historia.pdf

[9] Patrz: T. Smyczyński, Ochrona praw dziecka,[w]: Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991, s.111

[10] J. Szymańczak, Prawny zakaz fizycznego karania dzieci, Infos, nr 6(53), 19 marca 2009 r

[11] Tekst Konwencji Genewskiej za: https://www.unicef.pl/Co-robimy/Prawa-dziecka/Akty-prawne

[12] Od Deklaracji Genewskiej do Konwencji o Prawach Dziecka (rys historyczny) https://brpd.gov.pl/sites/default/files/rpd_stare/uploadfiles/04str_20_lat_kopd_historia.pdf

[13] Z inicjatywą uchwalenia Konwencji Praw Dziecka wystąpiła Polska w 1978 roku

[14] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 roku cytat za: http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf

[15] Cytat za: http://brpd.gov.pl/sites/default/files/prawa_dziecka_-_zbior_dokumentow_onz_0.pdf

[16] Deklaracja Praw Dziecka z 20 listopada 1959 roku cytat za: http://brpd.gov.pl/sites/default/files/prawa_dziecka_-_zbior_dokumentow_onz_0.pdf

[17] Deklaracja Praw Dziecka z 20 listopada 1959 roku cytat za: http://brpd.gov.pl/sites/default/files/prawa_dziecka_-_zbior_dokumentow_onz_0.pdf